Hanefilik Ve Mâtûridîliğin Bektaşilik Üzerindeki Etkileri
Prof. Dr. Mehmet ATALAN
Bektaşilikte, Kur’an’ın emrine ve Peygamber’in sünnetine dayanan asgari müştereklerden oluşan özgün bir Müslümanlık vardır. Ön planda tutulan dinî motifler, bütün Müslümanların üzerinde ittifak ettiği inanç ve ibadet esaslarıdır. Bektaşilikte ulûhiyet, nübüvvet ve ahiret inancını kapsayan temel İslâm inançlarının oldukça merkezi ve yerleşik bir konumda olduğunu gözlemlemek mümkündür. Ulûhiyet-Rububiyet inancı, peygamberlik inancı ve Hz. Peygamber’in nübüvvet ve velayet nurunu birlikte taşıması yönüyle, nübüvvet kurumu içerisinde önemli bir yere sahip olan Hz. Ali sevgisi, Bektaşî düşüncesi ve geleneği ile beraber temel renklerini büyük ölçüde İslâm’dan almıştır.
Bektaşilik, içerisindeki Sünnî unsurlar çerçevesinde ele alındığı zaman, genel olarak bunların Hanefi-Mâtûrîdî özellikler taşıdığı, dolayısıyla önemli ölçüde Hanefi-Mâtûrîdî din anlayışının hâkim olduğu görülecektedir. Bu noktada Bektaşilikte var olan algı da, büyük ölçüde Hanefi-Mâturîdîlikten beslenmektedir. Bektaşilikte Mâturîdîliğin kalıcı etkilerinin bulunduğu ifade edilerek, öncelikle itikâdi anlamda Ebû Mansûr Mâturîdî (333/944)’nin düşünceleri kabul edilmiş olduğu görülecektir. Bu çerçevede, dinin öğrenilmesinde hem aklın hem de naklin öneminin vurgulanarak akla hakim bir rol verilmesi, imanın tanımından hareketle iman-amel ayrımının yapılması, yine din-şeriat ayrımına dikkat çekilmesi, ayrıca müminin daima ümitle korku arasında bir tutum içerisinde olması gerekliliği gibi hususlar, Bektaşilikteki Mâtûrîdî etkilerin en somut göstergeleridir.
Bektaşilikte özellikle fıkhi ve ameli konularda Hanefîlik’ten izler taşıdığı görülecektedir. Bu çerçevede abdest, özellikle namaz, teyemmüm, oruç, zekât ve hac gibi ibadetlerle ilgili konulara bakıldığında bu izler bariz bir biçimde görülmektedir. Bektaşilikte namaz ibadeti, tüm ayrıntılarıyla ve Hanefî mezhebi esasları doğrultusunda ele alınmıştır. Namaz ibadetinin yanında abdestin farzlarının dört olarak sunuluşu ve başın dörtte birinin mesh edilmesi gerekliliğinin ifade edilmesi, Vitir namazının hükmünün vacip olarak belirtilmesi, ayrıca cuma, bayram, teravih ve cenaze namazlarının hükümleri ile eda ediliş biçimlerinde Hanefî iz ve etkiler, çok açık bir şekilde görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Hanefilik, Maturidilik, Bektaşilik, Alevilik
