Aşkın kavrama noktası gönül.
Gönül karşımıza ilk taş yazıyla Yolluk Tigin ile çıkar.
Taş togıtdım, köngültegi sabımın bitidim:
(Taş yontturdum gönüldeki sözümü yazdirdım)
Aynı zamanda gönül kırmak, gönül almak,gönül vermek, gönülsüz,deli gönül,gönül ferman dinlemez gibi kelime ve tabirlerle günlük konuşmalarımızın bir parçasıdır.Edebiyatımızda bazen bir bahçeye benzetilir gönül.
kisi koÆli baà ol yasaràu suvı
bu begler sözi birle eêgü savı
İnsanın gönlü bir bahçedir; onu yetiştiren su, beylerin sözleri ve nasihatleridir.)
Şeklinde ifadesini bulur.Bazen de bir hükümdara benzetilir :
köÆül beg turur yiti endam öze
begi baslasa buênı yügrür tüze
( Gönül yedi endam üzerine beydir; bey yol gösterince halk tereddütsüz onu takip eder.)
Bazen bir sırçaya benzetilir, kırılınca tamir olmayan.
sırınçàa saúısı turur bu köÆül
iêi keê küêez sınmasu ay oàul
( Gönül sırça gibidir; ey ogul, onu çok iyi muhafaza et, kırılmasın. )
Bilgili insanın sözlerinin etkisini ifade etmek için:
esitgil negü tir biliglig kisi
biliglig sözi çın sevüg can tusı
( Dinle, bilgili adam ne der: bilgili sözü, gerçekten, sevgili can gibidir. )
Dosta gönül verilir, sevgiliye gönül verilir,Hakk’a gönül verilir. Ancak fani şeylere gönül verilmez ,aslında gönlün kıblesi ebediyettir. Geçici seraplar onun kapsamına girmez.
Bilgiye sahip olmayan akıl gönlü kontrole alamaz.Nefsani istekleri gönül zanneder.Perişan olur.Akılla gönül birleşince bir ok gibi hedefini bulan, etkisi altına alan sözler çıkar kişinin ağzından. Dinleyen mest olur.
úayu isni úılmaú tilese özüÆ
köÆül birle asnu kiÆesgil sözüÆ
(Hangi işi yapmak istersen önce bunu gönle danış.)
Bilgiyle donanımlı akla danış ki yanılmayasın.
Dede Korkut’u Dede Korkut yapan bilge kişiliğini gönülle yönetmesi gönülden konuşup gönülden kopuzunu çalmasıdır.
“Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır” sözünün arkasında bu anlam vardır. Gönülden söylenen sözün tesiri çok büyüktür.”Söz ola götüre başı, söz ola bitire savaşı,söz ola ağulu aşı yağ ile bal ede bir söz” denmesinin ardında da gönül ve akıl vardır.Dili ak pak olanın gönlüde ak pak olur.Aklını bilgiyle donatan insanın ağzından hikmetli sözler dökülür.Bilgisiz gönül adamı olunmaz.
kisi köÆli bilgü tanuú erdi til söz
köÆül til ala boldı kimke büteyi
( İnsanın gönlünü anlamak için, onun dili ve sözü bana şâhit idi; şimdi gönül ve dil alaca oldu; kime itimat edeyim. )
Sözün önemi milli edebiyatımızda bu şekilde ifadesini bulur.
Gönülden sevmek bütün duyu organlarının yanı sıra akıl etkisiyle oluşur.Bundandır ki kişi gönülden sevdiğinden bir zarar görürse ona tepkisi düşmanından daha ağır olur.Sevgide akıl yoktur diyenlere sadece güler geçerim.Akıl sadece bilmez .gönülle bir olur, ölçer, tartar ve sevgiliye ram olur. Bütün sevgiler bu birliktelikten çıkar.
Gönülden yapılan her işte insan muvaffak olur. İbadette de böyledir.Akılla gönül bir olarak yapılan ibadet yaratıcıya ulaşır. Bu konuda şair:
baàırsaú bolun barça tınlıà öze
tapuà úıl bayatúa köÆül til tüze
( Her mahlûka karşı merhametli ol, gönlün ile dilini bir ederek, Tanrı’ya ihlâsla ibâdet kıl .)
törütürde birse bayat ög köÆül
tükel maya buldı biligke oàul
( Tanrı yaratırken, akıl ve gönül ihsan ederse, çocuk bilgi için tam bir sermaye elde etmis olur.)
bayat kimke birse bu beglik isi
birür ög köÆül kör ol iske tusı
( Tanrı kime bu beylig isini verirse, ona işi ile mütenasip akıl ve gönül de verir.)
köÆül tüz özüÆ süz bayatúa tapın
buêunúa törü úıl baàırsaúlıúın
( Halis gönül ve temiz kalple Tanrıya ibâdet kıl, halka merhamet ve şefkat göster.) (s.392) diye ne güzel ifade eder.
Gönülde manevi olgunluğa erişmedeki bir şartta tevazu (alçak gönüllülük) sahibi olmaktır. Gönlün olgunlaşması gönlün iyi meziyetlerle donanmasıyla meydana gelir.Buda ancak aklın bilgiyle donatılmasıyla oluşur.Böylelikle gönlü açık insan tipi ortaya çıkar. Sezgileri kuvvetli, anlayışı yüksek,nefsine hakim, hata yapan ancak hatasını bilip af dileyen insan gönülde manevi olgunluğa erişmiş demektir. Gönlü nefsin kontrolünden kurtarmış demektir. Bunu yapmak için de insanlardan ayrı değil insanların içinde olmak gerekir.
İnsanda akli idrak mevcuttur.Hayvanlarda ise hissi idrak.Bunun içindir ki hislere akıl motifi lazımdır,yoksa hayvandan farkımız olmaz.Nefis duyularla, iç idrak yetileriyle algılanamaz.Ancak akli idrakle mümkün olabilir.Hislerin insanda oluşturduğu cismani yani maddi idraktir. Akıl ise eşyanın mahiyeti hakkında bilgi verir.Bu noktada arınmışlığı oranında faal akılla(melekut) da ilişkiye girer.
Doğru bilgi hisler yardımıyla elde edilemez.Bu noktalar insanların zaaf noktalarıdır.Zira onlar duyunun çeldirici algısı ve vesvesesiyle yanılabilir,hataya düşebilir.
Hislerle ancak cüzi, zahiri ayrıntılar kavranır.Ancak akıl idraki dediğimiz akılla gönül bir olunca arazlardan arınıldığı ölçüde faal akılla ilişkiye girilir.Böylece algılama alanı okyanusa dönüşür.
Akli idrak ve gönül birlikteliği maddi kirlerden arındığı ölçüde Allah’ı bilme, melekleri ,öte dünyanın hallerini tanıyıp kavrama konusunda gerçeğe ulaşır.Öyle ki meleklerin durumuna yakın bir özelliğe kavuşur.
Kuşlar gibi uçmak,hiçbir yeri yuva edinmemek gerekir çünkü kuşlar en çok yuvalarında ve tuzaklarda avlanırlar.Akılı ilimle donatmak için çaba harcamak ve böylece kol kanat edinmek gerekir.Çünkü en iyi gözcüler uçabilenlerdir.
Akılla beslenmeyen gönül sevdiğinde kusur bulmaz.Halbuki sevgi basireti kapamamalıdır.Gönül, akıl ile idrakin en üstün seviyesine ulaşır.
Mazlumun duası neden kabul olunur? Kalbi kırık mazlum, gönülden yaratıcısına yalvarır ah eder,ve niyaz Hakk’a ulaşır.Eğer bütün dualar mazlumun duası gibi olsa her biri kabul görür.
Nefse hitap eden şeytan gönle hitap eden melektir.Aklı nefsine hakim insanın gönül kapısından melekut kolayca girer.
İlimle bezenmiş aklı ve gönlü bir olan insanlar eşrefi mahlukat seviyesine ulaşırlar.
Akılla gönlün birliği insanı her iki cihanda mutluluğa götürür.
H.Ahmet ÖZER
KAYNAKÇA
1-Kutadgu Bilig
2-TÜRK ŞİİRİNDE “CAN VE GÖNÜL”KAVRAMLARININ
İŞLENİŞİ AYŞE KAYAALP
