İslam’ın Akılcı Yorumunda İnsani ve Ahlaki Değerler (Hanefilik-Maturidilik-Yesevilik) – Prof. Dr. Sönmez Kutlu
Ebû Hanife ve Mâturîdî’nin düşünce dünyasında insan, merkezî bir yer işgal eder. Çünkü Allah, onu akıl sahibi, özgür bir varlık olarak yaratmıştır. Bu anlayışa göre, insan din için değil, din insan içindir. Din, insana yararına olanı temin etmek ve hayatını anlamlı kılmak ve insanlığını gerçekleştirmek için gönderilmiştir. Eğer din adı altında sunulan bir inanç ve uygulama, insana bir fayda temin etmiyorsa, insana zarar veriyorsa, insanın vicdanında ve gönlünde uzun süre yer edinmesi mümkün değildir. Ayrıca insanın irade ve ihtiyarının olmadığı bir işte ve ibadette hayır yoktur, insana güvenin arkasında onun akla ve sorgulama yeteneğine sahip olması, kendi kendine doğruyu yanlıştan ayırabilmesi ve hatasından dönebilmesi vardır.
Sönmez KUTLU
2003 yılında İmam Mâturîdî ve Maturidilik (Haz.: Sönmez Kutlu) kitabının yayımlanması sonrasında Türkiye’de İmam Mâturîdî ve görüşlerinin tanınması konusunda önemli etkinlikler gerçekleştirildi. Yurt içinde birçok televizyon programı yapıldı; gazetelerde köşe yazıları yayımlandı; yurtiçi ve yurtdışında onu aşkın bilimsel bilgi şöleni ve onlarca konferans düzenlendi. Ayrıca üniversitelerimizde elliyi aşkın master ve doktora çalışması yapıldı.
Bazı dergiler, özel sayılar çıkardı. Bu süreçte. Türk Müslümanlığının kurucu önderlerinden Ebû Hanife, İmam Mâturîdî ve Ahmet Yesevi’nin görüşlerini konu edinen Türkler ve İslam Tasavvuru (İSAM Yayınlan. İstanbul 2011) ile Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar (Ötüken Yayınları. İstanbul 2017) adıyla müstakil iki ayrı çalışma yayımlandı. Bu çalışmalar, Akıl ve Ahlak merkezli Hanefî-Maturidi din anlayışının doğru anlaşılması ve tanıtılması için daha fazla etkinlik yapılması taleplerin oluşmasına sebep oldu.
İmam Ebû Hanife, İmam Mâturîdî ve Ahmet Yesevi’nin fikirlerini sahiplenen ve yaymaya çalışan fedakar insanlar, 15 Mart 2012 tarihinde Maturidi Yesevi Otağı Derneği adıyla Safranbolu’da bir dernek kurdu.
Bu derneğin değerli yöneticileri. Hanefî-Maturidi akılcı din yorumunun ortak değerlerinin genç nesillere tanıtılması için rahmetli Prof. Dr. Hasan Onat ve benimle bir görüşme yaptı. Bu görüşmede, Ankara, İstanbul ve Safranbolu’da “Ebû Hanife, İmam Mâturidî ve Ahmet Yesevi’de Ortak Değerler” adıyla paneller yapılması kararlaştırıldı.
11 Mart 2017 tarihinde Ankara’da ve 01 Nisan 2017 tarihinde ise İstanbul’da gerçekleştirilen “Ebû Hanife, İmam Mâturidî ve Ahmet Yesevi’de Ortak Değerler Paneli’ne ise Prof. Dr. Hasan Onat. Prof. Dr. Sönmez Kutlu, Prof. Dr. İsmail Hakkı Ünal, Prof. Dr. Hülya Alper ve Prof. Dr. Aşirbek Mûminov tebliğci olarak katıldı. 13 Mayıs 2017 tarihinde Safranbolu’da gerçekleştirilen “Ebû Hanife. İmam Mâturidî ve Ahmet Yesevi’de Ortak Değerler Paneli’ne ise. Prof. Dr. Hasan Onat. Prof. Dr. Sönmez Kutlu. Prof. Dr. Aşirbek Mûminov ve Prof. Dr. Mehmet Atalan tebliğ sundu.
Bu paneldeki sunumları panel sonrasında yayınlamayı planlamıştık, ancak benim yurt dışına çıkmam ve Hocamızın yoğunluğu dolayısıyla bunu gerçekleştiremedik.
Bu panellerin her üçüne de Prof. Dr. Hasan Onat, hem moderatörlük yapmıştı, hem de tebliğ sunmuştu. 26 Eylül 2020 tarihinde vefatının ardından bu metinleri yayınlamayı bir görev addettik. Sayın Hocamızın, vefatına kadar Safranbolu Maturidi Yesevi Otağında verdiği konferanslar ve bu üç panelde yaptığı konuşmaları bir hatıra kitabı olarak basmanın daha uygun olacağını düşündük. İlgili konuşmaları bir araya getiren ve ekinde Hasan Onat ile ilgili belge ve resimleri içeren Akılcı Din Yorumu Maturidilik Konferansları adıyla okuyucu ile buluştu.
Elinizdeki bu çalışma, 2017 yılında düzenlenen panele sunulan tebliğlerin bir araya getirilmesiyle ortaya çıktı.
Tebliğini metinleştiremeden aramızdan ayrılması dolayısıyla, bu kitabın EK’inde Prof. Dr. Hasan Onat ın konuşmalarından sadece Ankara’daki konuşmasının çözümüne yer verildi. Ancak Onat’ın henüz yayınlanmamış Din Anlayışımız Üzerine Denemeler adlı çalışmasından hareketle, daha önce e-Makalat Dergisi Hasan Onat Dosyası için hazırlanmış ve yayınlanmış olan konuyla ilgili “İslam’ın İnsan Anlayışı” kısmı, ilk makale olarak bu çalışmaya dahil edildi.
Bu çalışma için, Prof. Dr. İsmail Hakkı Ünal. Ebû Hanife’nin din anlayışını ve yorumunu genel hatlarıyla kaleme aldı. Bendeniz, Hanefî-Maturidi akılcı din yorumunda öne çıkan bazı ahlakî ve insani değerleri Ebû Hanife ve İmam Mâturidî’nin eserlerinden hareketle maddeler halinde inceledim. Prof. Dr. Hülya Alper ise, İmam Mâturidî’nin değer teorisini analiz eden bir çalışma yaptı. Prof. Dr. Aşirbek Mûminov ise, Kazakistan’da yeni keşfedilen Yesevî kültürünün kaynakları ile ilgili yazmaları tanıtan bir makale ile katkıda bulundu. Safranbolu Paneli ne Prof. Dr. Mehmet Atalan, panelist olarak katıldı. Atalan, bu kitaba Hanefilik ve Maturidiliğin Bektaşilik üzerindeki etkilerini ele alan bir makale ile katkıda bulundu.
Bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen değerli hocalarıma ve yayınlanmasına destek olan Maturidi Yesevi Otağı Derneği Onursal başkanı Ali İhsan Kılıç’a; Derneğin Genel Başkanı Oktay Acar’a ve kurucu üyeleri olan Ahmet Özer, İsmail Ertuğrul, Harun Kılıçarslan. Cemal Çakır, Murat Sungur ve Muzaffer Sungur a çok teşekkür ediyorum.
Son olarak kitabı okuyarak düzeltmeler yapan Lisans öğrencimiz Esra Güler Ayhan’a teşekkür ediyorum. Bu kitabın ahlak ve akıl temelli İslam anlayışının toplumumuzda yeniden hayat bulması için önemli bir başlangıç oluşturacağı kanaatindeyim.
Prof. Dr. Sönmez Kutlu