Meallere Dair Kısaca

Meallere Dair Kısaca

Ömer Faruk KARATAŞ

İmam-Hatip/Osmaniye

Konuyla ilgili birçok çalışma var malum. 300’ü aşkın mealleri (veya farklı isimlendirmelerle çevirileri, tercümeleri) kastetmiyorum. Meal hazırlama yöntemleri/çeviri metodolojileri, meal veya çevirilerin tarihsel süreci ve o süreç içinde geçirdiği evreleri, tespit edilen teorik-pratik kurallar ve örnek çalışmalar eşliğinde sebep ve gerekçeleriyle birlikte zaaflar veya artılar, kaynak dil olarak dönem Arapçası eşliğinde Kur’ana ve olmazsa olmaz tefsir literatürüne/ilmi nosyonuna vukufiyetin olup olmaması ve bunu meale yansıtılıp yansıtılamadığı, hedef dili çok iyi bilme ve hedef dildeki canlılığı ve aktüelliği koruyabilme, ayetleri oluşturan kısa-uzun ifade birimlerinin ve kullanılan edebi sanatlarının tam karşılıklarını meale yansıtabilme, rahat anlaşılabilir ve hatta etkileyici bir üslup yakalayıp yakalayamama, meal okuma kılavuzları vs. üzerine özellikle 90’lardan beri birçok çalışma mevcut… (1)

Elbette çevirisi yapılan Kur’an, inzal dönemi itibariyle gerek dil kullanımı gerek tarihsel olgu, olay ve meseleleriyle aktüel ve modern bir metin olmadığına, bugünden çok farklı bir toplumsal yapıya inzaline, inzal sonrası farklı muhatabiyetlerin, çok çeşitli anlam ve yorum müdahalelerinin söz konusu olduğu 14 asırlık uzun bir geçmişe sahip oluşuna, hakkında yapılan çok boyutlu yoğun ve zengin çalışmalara -diğer İslami ulum, kültür ve medeniyet harmanlamalarına- başlangıç özelliği taşımasına, özellikle yazılı bir metinden çok sözel/tarihi bir hitap oluşuna binaen basit bir çeviri Kur’anın kendisi olamaz, meal Kur’anın kendisi olarak görülemez.

Böyle olmakla beraber bir mealin şu özellikleri taşıması ona kıymet ve nitelik katıp kazandıracağını söylemek de mümkün:

1. Tek tek ayet gruplarının ve surelerinin hangi sebep üzere: soru, problem, olgu, olay veya konu üzerine indiğinin tespiti; ne oldu/söylendi/yapıldı veya olmadı/söylenmedi/yapılmadı da ayetle birlikte ne kastedildi veya ne talep edildi hususu. Esbab-ı nüzul rivayetleri başta olmak üzere sair tarihi bilgi malzemeleriyle bağlantılı şekilde parantezli veya dipnotlu şekilde mealde göstermek;
2. Klasik veya modern tefsirlere bakıldığında -asıl olan rivayet tefsirleridir ve dirayet tefsirleri de rivayetleri işleme, kontrol ve zamanın ruhuna uygun değerlendirmeler açısından önemlidir- birçok kelime, ibare, cümlecik, ayet, ayet grupları hakkında ihtilaflar, farklı anlam ve yorum takdirleri mevcut olduğuna göre hangisinin tercih edileceği veya hangilerinin tercihe konu olabileceği hususunda tarihsel ve edebi karşılaştırmalar yapıp değerlendirmeler yapmak;
3. Din (inanç, ibadet, ahlak), kültür, idare/siyaset, hikaye ve anlatılar, ekonomi, hukuk ve ticaret, sosyal yapı gibi birçok temel alan başlıkları üzerinden geniş bir Arap tarihi literatürü taraması ve değerlendirmesi; sadece inzal aşaması değil öncesiyle ilgili de ayetlerin doğrudan bahsettiği veya dolaylı olarak ilgili olabilecek bilgileri bulup incelemek, ayet-tarih paralellikleri kurup değerlendirmek; inzal aşamasındaki farklı muhatap gruplarının dini ve siyasi statü ve etkinlikleri, kendi içlerinde ve diğerleriyle bağlantı ve ilişkileri;
4. Malum olduğu üzere Kur’anda, Tevrat, İncil gibi önceki dini metinlerle ortak bilgi, haber, konu ve hükümler mevcut olup defalarca atıflar yapıldığı için ilgili metinlerle karşılaştırmalar yapmak, müşterek ve mufarık noktalar üzerine dikkatleri çekmek; ilgili metinler üzerine yapılan sözlük, ansiklopedi, araştırma ve yorum çalışmalarına bakıp ilgili yerlerde meali zenginleştirecek hatta izah edecek bilgiler toplamak; hatta daha da ötesinde Mezopotamya din, kültür ve medeniyetine (bu arada bu havzaya muhtelif yollarla gelip yerleşmiş, harmanlanıp mezcedilmiş Hint, İran, Suriye, Irak, Anadolu, Mısır vs. bölgelerine dair dini bilgi, sembol, inanç ve uygulamalara) ait kurulmuş ve kurulabilecek bağlantılara dikkat çekmek; bölge tarihine dair eski-yeni tarihi ve arkeolojik tespitleri değerlendirip mümkün ilgiler üzerinde durup olabilecek makul bağlantılar kurmak;
5. İnzalinden itibaren oluşup zamanla zenginleşerek gelişen metin içi-metin dışı tarihsel, dilsel/edebi, yorumsal Kur’an İlimleri (ulumu’l-Kur’an) literatüründeki bilgi ve yaklaşımları mutlaka ilgili yerlerde kafi derecede kullanıp anlama-yoruma yansıtmak; keza tefsir usulü adıyla yazılan çalışmalardaki metodolojik öneri ve izahları dikkate almak ve değerlendirmek;
6. Anlam ve yorum takdirinde bulunurken tarihi ve dilsel ilmi verilerden ikna olunan, ilmi açıdan gerekçeleri ağır basan tercihler öne çıkarılmalı; farklı dönemlere ait kelami, siyasi, mezhebi, sufi/batıni vs. belirleyici ve etkileyici anlam yüklemelerine karşı dikkatli olunmalı, şayet gerekçeleri itibariyle kabule, değerlendirmeye liyakati görülenler değerlendirilmeli. Orijinal anlam öncelenmeli;
7. İçinde doğduğu şartlardan uzak bir zaman ve coğrafyada oluşumuzdan doğrudan değil dolaylı muhataplığımız sebebiyle -Müslümanlığımız bir şekilde ona muhatap olma kabulünü kaçınılmaz olarak gerektirdiğinden-günümüzle irtibatı kurulacak, aktüel ve fonksiyonel bir anlam verilecekse bu doğrudan ve literal anlam üzerinden değil, anakronik ve romantik retoriklerle durumu kotarma yerine, evrensel özellikli olanları günümüzde yeniden işleme, yerel özellikli olanları da inzali gerektiren ‘öz maksat/gaye gerekçe ve mesajları’ üzerinden bugünün dil ve gerçekliğine, modern imkan ve şartların elverdiği anlam ve yorum esnekliğine tabi tutmalı…

Bu anlamda hem din dilini tutturma hem de tarihi ve dilsel bilgileri kullanma ve bol bilgiler verme açısından önerilebilecek kimi mealler var.

Bu mealleri, gerek müelliflerinin yetkinliği gerekse meallerinin diğerlerine göre bir zaruret olarak literatürü kullanma açısından emek verilmiş çalışmalar olduğundan önerilebilir. Yoksa ‘başkasına ihtiyaç bıraktırmayacak mükemmellikte’ bir mealden söz edilemez. Ayrıca meallerin birindeki kimi artı özellikler diğerlerinde olmayabildiği gibi her biri kimi yönlerden eleştiriye konu olabilir özelliktedir. Kaldı ki olabildiğince temel hatlarıyla/detaylarına girmeden özetlemeye çalıştığımız maddeleri bütün tafsilatıyla meale yansıtmak, ne kadar teknik ve zekice bir kurguya sahip olursa olsun mümkün değildir. Bunu geniş çerçevede gerçekleştirmek ancak çok ciltli tefsirlerle mümkün olabilecek bir durum olup bu bilgiler yansıtılabildiği ölçüde meal nisbi bir kifayet ve kıymet kazanır. İlaveten burada örnek gösterilen mealler, yapısı itibariyle diğerlerine nispeten tavsiye edilmiş olup, müelliflerinin kabule veya redde konu olan şahsi/dini/felsefi görüş ve yaklaşımları, zihinsel formülasyonları konumuzun dışındadır.

Örnek gösterilebilecek bazı mealler:

Muhammed Esed meali: Kur’an Mesajı, İşaret yay.
Hasan Elik-Muhammed Coşkun meali: Tevhid Mesajı, MÜİF yay.
Mustafa Öztürk meali: Anlam ve Yorum Merkezli Kur’an, Ankara Okulu yay.
Murat Sülün meali: Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, Çağrı yay.
Mustafa Yıldız meali: Son Mesaj Kur’an-ı Kerim ve Gerekçeli Türkçe Meali, Çıra yay.
Mahmut Kısa meali: Kısa Açıklamalı Kur’an Meali, Armağan Kitaplar
Cemal Sofuoğlu-Abdulkadir Şener-Mustafa Yıldırım meali: Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meali, İzmir İlahiyat yay.

Ertuğrul Özalp: Muhtasar Hak Dini Kur’an Dili Meal Tefsir, İşaret yay.
İsmet Uçma-Servet Özel: Muhtasar Tefsir-i Kebir, İşaret yay.
Hasan Tahsin Feyizli meali: Feyzu’l-Furkan, Server yay.
Nusret Çam meali: Şiir Diliyle Kur’an-ı Kerim Meali, Altınordu yay.
Ümit Şimşek meali: Açıklamalı Kur’an-ı Kerim ve Meali, Zafer yay.
Tuncer Namlı: Kur’an Aydınlığı Kronolojik Kur’an Meali, Fecr yay.
Ali Özek-Hayreddin Karaman-Mustafa Çağrıcı-Ali Turgut-Sadreddin Gümüş-İbrahim Kafi Dönmez meali: Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali, Diyanet Vakfı yay. ve aynı ekibin: Kur’an Yolu Meali, DİB yay.

Kur’an-ı Hakim’in Açıklamalı Meali, Suat Yıldırım, Define yay.
Kur’an-ı Kerim Meali, Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin, DİB yay.
Ümit Şimşek-Halit Zavalsız-Mehmet Yaşar Kandemir meali: Açıklamalı Kur’an-ı Kerim Meali, MÜİF yay.

Ömer Rıza Doğrul meali: Tanrı Buyruğu Kur’an-ı Kerim’in Tercüme ve Tefsiri, İnkılap yay.
Hasan Basri Çantay meal: Tefsirli Kur’an Meali/Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, Risale yay.

Yukarıda da ifade edildiği gibi meal Kur’anın kendisi olmayıp sıcağı sıcağına oluşup gelişen diyalojik tarihinden soyutlanmış ve metne çevrilmiş haliyle tam bir karşılığı olması söz konusu değildir. Sözcük ve cümleleriyle bir şeyler anlatan bir kelam olmakla beraber ait olduğu tarihinden, o tarihi oluşturan şartlardan, inzal gerekçe ve gayesini oluşturan olay, olgu, durum ve muhataplarından uzak, konuşmayıp konuşturulan bir metin. İster Fatiha’dan Nas’a mevcut sıralama yapısıyla okunsun, ister tespit edilebildiği kadarıyla nüzul sıralı olarak inzal sürecini aşama aşama takip şekliyle okunsun Kur’an hitabının menşeini ve gerçekleşme sahnesini oluşturan tarihsel arka plandan bağımsız ve bağlamsız okunduğunda pek fazla bir şey söylemeyecektir.

Bu, Kur’anı indiği tarihiyle sınırlayıp müdahale tesirini orada gömmek anlamına değil; aksine dolaylı mesajlar ve maksatlar oluşturmak için muhatabiyet imkanları oluşturmanın, bunu sağlıklı şekilde gerçekleştirebilmenin olmazsa olmaz ölçütü, bir başlangıç noktası olduğuna dikkat çekmek anlamına gelir. Bu sebeple Kur’an hakkında konuşulacaksa veya aleyhte tenkit noktaları oluşturulacaksa bu basit ve yavan mealler üzerinden aceleyle ve kolayca sure/ayet no’ları göstermek/listelemek şeklinde olmamalı; en azından sözcük ve kavramlarına, bunların orijinal anlam ve kullanımlarına, irap yapısına (2), nüzul sebeplerine (3), farklı edebi ifade ve üslup kullanımlarına, farklı özellik ve boyutlarına dair Kur’an ilimlerine, inzal sonrasında oluşup gelişen usul ilke ve prensiplerine (4), farklı tevil ve tefsir türlerine (5), muhtelif kavram ve konularına dair yazılan müstakil veya bütüncül eserlere bakıp süreç ve içerik hakkında bilgi edinmek Kur’ana ve etrafında oluşturulmuş literatür hakkında ana hatlarıyla da olsa bilgi ve fikir verecektir.

Dipnot:

1. Çeviri yöntemleriyle ilgili: Kur’an Tercüme Teknikleri, Yunus Ekin-Hüseyin Akyüzoğlu, Işık yay; Kur’an Çevirilerinin Dünyası, Dücane Cündioğlu, Kaknüs yay; Meal Kültürümüz ile Meal ve Tefsirin Serencamı (Cumhuriyet Türkiyesi’nde), Mustafa Öztürk, Ankara Okulu yay; Kur’an Tercümelerinde Yöntem Sorunu, Halil Hacımüftüoğlu, İz yay; Kur’an’ın Türkçe Tercümeleri, Zülfikar Durmuş, Çıra Akademi; Meal kılavuzuyla ilgili: Kur’an Meali Okuma Kılavuzu, M. Yaşar Soyalan, Anka yay. gibi çalışmalar örnek gösterilebilir.
2. Sözlüklere dair (Kitap olarak:) Müfredat/Kur’an Kavramları Sözlüğü, trc. Yusuf Türker, Pınar yay; Kur’an Ufku&İrab’lı Kur’an ve Meali ile Sure ve Ayet Sırasıyla Kur’an Sözlüğü, (Necla Yasdıman, DDY yay. ve NY Cemre yay.); Kur’an Terimleri Sözlüğü, Mukatil b. Süleyman, trc. Beşir Eryarsoy, İşaret yay; Kur’an Sözlüğü, J. Penrice, İşaret yay. (web ortamında:) geniş çaplı bir Arabi sözlük olarak https://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/, tamamen Kur’an kelimelerine odaklı web adresleri olaraksa: www.kurananahtari.com, https://corpus.quran.com/qurandictionary.jsp örnek verilebilir.
3. Klasik rivayet tefsirlerinden derlenmiş Fatiha’dan Nas’a Esbab-ı Nüzul (Bedrettin Çetiner, Çağrı yay.) adlı pratik çalışmaya bakılabilir.
4. Kur’an İlimleri ile ilgili msl. Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü, Bilal Deliser, Rağbet yay; Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü Uygulamaları, Mehmet Bağış, Kitabi yay; Kur’an İlimleri ve Tefsir Istılahları, Muammer Erbaş-A. Cüneyt Eren, Yeni Zamanlar Sahaf; Kuran İlimleri Menahilül İrfan, Muhammed Abdülazim Zürkani, trc. Halil Aldemir, 2 c. Beka yay; Kur’an İlimleri Metodolojisi, İbrahim Fethullahi, El Mustafa yay; Kur’an İlimleri ve Tefsir Tarihi, Halil Aldemir-Harun Öğmüş, MÜİF yay; Kur’an İlimleri ve Tefsir Tarihi El Kitabı, Kollektif, Grafiker yay; Kur’an İlimleri, Subhi Salih, trc. M. Sait Şimşek, Hikmetevi yay; Ulumu’l Kur’an Kur’an İlimleri, Menna Halil el-Kattan, trc. Arif Erkan, Timaş yay; El-İtkan Fi Ulumi’l Kur’an, Suyuti, trc. Sakıp Yıldız-Hüseyin Avni Çelik, 2 Cilt, Madve yay; Ulumu’l Kur’an ve Tefsir Usulü, Hidayet Zertürk, Ravza yay;
5. Tefsir Usulü ve Tarihi ile ilgili msl. Tefsir Usulü, Zekeriya Pak, Bilay (Bilimsel Araştırma yay.); Tefsir Usulü, İsmail Cerrahoğlu, Fecr yay; Tefsir Usulü, Halis Albayrak, Şule yay; Tefsir Usulü/Arapça Tefsir Usulü Literatürü, Muhsin Demirci, MÜİF yay; Tefsir Usulü, İsmail Çalışkan, Ankara Okulu yay; Tefsir Usulü ve Tarihi, Cevdet Bey, sad. Mustafa Özel, Kayıhan yay; Tefsir Usulü ve Tarihi, Ömer Çelik, Erkam yay; Büyük Tefsir Tarihi, Ömer Nasuhi Bilmen, 2 c; Tefsir Tarihi, Muhammed Hüseyin ez-Zehebi, trc. Murat Yılmaz-Halil Aldemir-Bünyamin Açıkalın-Aydın Temizer, 3 c. Beka yay; Tefsir Tarihi, İsmail Cerrahoğlu, Fecr yay; Tefsir Tarihi Atlası ve Uygulama Haritaları, Ahmet Nedim Serinsu, Grafiker yay; Tefsir Tarihi, Muhsin Demirci, MÜİF yay; Tefsir Tarihi Araştırmaları, Mustafa Öztürk, Ankara Okulu yay; Anahatlarıyla Tefsir Tarihi, Muhammed Tahir Bin Aşur, trc. Rağbet yay; Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri, Mustafa Karagöz, Araştırma yay; Tefsir Tarihi Çeşitleri ve Konulu Tefsir, Davut Aydüz, Işık Akademi yay;
6. Kur’anda yer alan kavram ve konular hakkında ya ‘Kur’anda X Kavramı/Konusu’ şeklinde müstakil veya ‘Kur’anın Temel Kavramları/Konuları’ şeklinde çoklu yazılmış birçok çalışma mevcut olup incelenen kavram ve konuların tefsirler, tarihi bilgiler, dilsel izahlar ve diğer alan ve disiplinlerle karşılaştırmalar yapmak suretiyle ilgili olabilecek bilgi malzemelerinin temel ve detay başlıklar halinde sistematik ve bütüncül olarak işlenip değerlendirildiği çalışmalardır. Bütünsel çalışmalara birkaç örnek: Sistematik Kur’an Fihristi, İlhami Güler-Ömer Özsoy, Fecr yay; Kur’anın Temel Kavramları, Y. Nuri Öztürk, 2 c. Yeni Boyut yay; Kur’an’ın Ana Konuları, Muhsin Demirci, MÜİF yay; Kuran’ın Ana Konuları, M. Sait Şimşek, Beyan yay; Ana Konularıyla Kur’an, Fazlur Rahman, Ankara Okulu yay; Kur’an Mesajı&Ana Hatlarıyla Kur’an’ın Muhtevası, Süleyman Mollaibrahimoğlu, STS yay.