İmam Mâtürîdî’ye Göre İnsan Onuru: Allah’ın Üstün Kıldığı Varlık Olmanın Anlamı
Prof. Dr. Hülya ALPER
Giriş
Bir Kur’ân yorumcusu olarak İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) kurduğu düşünce sistemi ve onun bir alt konusu teşkil eden insan anlayışı, İslâm felsefe ve kelâm geleneği içinde yer alan pek çok düşünce okulunda da görüldüğü gibi, Kur’ân-ı Kerîm merkezinde şekillenmiştir. Bu sebeple Mâtürîdî düşünce dünyasında, Kur’ân vahyine uygun bir şekilde insanın özel bir değeri ve yeri bulunmaktadır.
Esasen vahyin bildirimleri doğrultusunda bütün bir İslâm düşüncesi içinde insana özel bir değer ve konum verildiği bilinen bir gerçektir. Nitekim varlık hiyerarşisinde meleklerin insandan üstünlüğünü savunan bir kısım felsefî ve Mu‘tezilî yaklaşımlar dışarıda tutulursa, yaratılmışlar arasında insanın, en üst mevkie yerleştirildiği görülmektedir. Her halükârda yeryüzünde yaşayan; bir anlamıyla dünyevî nitelik taşıyan varlıklar içinde insanın, en üst konumun sahibi kılındığı tartışmasız kabul edilen bir husustur.
Peki, ama insanın onurlu ve değerli olması ne demektir? Bu onur ona ne gibi faydalar ve yükümlülükler getirmektedir? Her ne kadar İslâm kültür ve medeniyeti içinde bu sorunun cevabı çok açık ve anlaşılır ise de Batı medeniyeti ve değerleriyle hemen her yerde kendi köklerine yabancılaşma durumunda kalmış olan ‘çağdaş insanla’ meseleyi yeniden gündeme alma gerekmektedir. Dahası modern düşüncenin etkisi altında insanın tek boyutlu bir varlık olarak algılanmaya başlandığı, kutsal ve kültürel bağlarının koparıldığı; dolayısıyla insanın onurunu yitirdiği gerçeği karşısında bu mesele, başka herhangi bir açıklamaya ihtiyaç duymayacak kadar önemini gözler önüne sermektedir.
Diğer taraftan bugünün sorunlarına değinmeksizin, bugünün dünyasıyla yüzleşmeksizin; Mâtürîdî’nin modern zihniyetlerle ayrışan yönlerine ve uzanımlarına işaret etmeksizin salt bir metin okuması yapmak da Mâtürîdî’nin 21. yüzyılda yeniden anlaşılmasına ancak kısmî bir katkı sağlayabilir. Bu bakımdan meseleleri doğru yerine oturtabilmek ve çağın zihnine hitap edebilmek için karşılaştırmalı çalışmaların yapılması neredeyse bir zorunluluk olarak görülmektedir. Böyle bir yaklaşımla bu tebliğde Ehl-i sünnet kelâm düşüncesinin kurucu isimlerinden büyük Türk düşünürü İmam Mâtürîdî’nin görüşleri en azından bazı atıflarla çağdaş eğilimlere dikkat çekilerek çok yönlü bir şekilde ele alınarak incelenmeye çalışılacaktır.
Bu bağlamda üzülerek işaret etmek istediğim başka bir husus, giderek artan bir şekilde, bilhassa son yıllarda, İmam Mâtürîdî üzerinde pek çok kitap ve makale yazılmasına, yüksek lisans ve doktora tezleri yapılmasına rağmen onun insan tasavvuru ve bu tasavvur etrafındaki görüşlerinin yeterince ele alınmamış olmasıdır. Burada bu boşluğun da farkında olarak genel yaklaşımlar yerine Mâtürîdî insan tasavvurunun bir alt başlığı olan ‘insan onuru” düşüncesi üzerine odaklanılarak Mâtürîdî’yi anlama çabalarına katkı sağlamak amaçlanmıştır.
